دیوان ابی‌طالب
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوطالب (به روایت ابوهفّان مهزمی و علی بن حمزه بصری) |
| موضوع | مدح پیامبر(ص) و دفاع از او و اسلام و ... |
| سبک | شعر |
| زبان | عربی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی و اردو |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالهلال |
| محل نشر | بیروت |
| تاریخ نشر | ۲۰۰۳م |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | دیوان ابی‌طالب |
| مترجم | سیده‌رقیه احمدی |
ديوان ابی‌طالب مجموعه اشعار ابوطالب، پدر امام علی(ع) و عمو و حامی پیامبر(ص)، به زبان عربی است که ابوهفّان مهزمی و علی بن حمزه بصری آن را گردآوری کرده‌اند. اشعار ابوطالب در مدح پیامبر(ص) و حمایت از او، در دفاع از اسلام و رویدادهای تاریخی همچون محاصره شعب ابی‌طالب سروده شده است. اشعار ابوطالب را ۴۰۰، ۸۰۰ و بیش از چهار هزار بیت گفته‌اند.
مشهورترین شعر ابوطالب، قصیده لامیه است که در فصاحت و بلاغت مورد ستایش ادیبان بوده است.
دیوان ابی‌طالب، شرح‌های مختلفی دارد و به زبان‌های فارسی و اردو ترجمه شده است.
شاعر
عبد مَناف بن عَبْدُالْمُطلب بن هاشم معروف به ابوطالب، پدر امام علی(ع) و عمو و سرپرست پیامبر اسلام(ص) بود. او، نزد عرب و قریش جایگاه برجسته‌ای برخوردار بود و پیش از بعثت، مدت کوتاهی منصب سقایة الحاج را برعهده داشت. درگذشت ابوطالب را در سال دهم بعثت دانسته‌اند. محمد بن سلّام جُمحی(درگذشت ۲۳۱ق) در کتاب طبقات فحول الشعراء، ابوطالب را جزو برترین شاعران مکه نام برده است.
گردآورندگان دیوان
دیوان ابوطالب، توسط عبدالله بن احمد بن مهزم معروف به ابوهِفّان مهزمی و علی بن حمزه بصری گردآوری و نقل شده است. ابوهفان مهزمی، در اواخر قرن دوم قمری در بصره متولد شد. او به راوی اهل بصره معروف بود. به گفته نجاشی، او شیعه بود و اشعاری نیز درباره تشیع داشت. ابوهفان با شاعرانی همچون دعبل خزاعی، ابونواس، جاحظ و ابوالعباس المبرد در ارتباط بود. وی در سال ۲۵۷ قمری درگذشت.
علی بن حمزه نیز در اوایل قرن چهارم قمری در بصره به دنیا آمد. وی پس از مدتی به بغداد رفت و هنگامی که ابوطیب مُتَنَبّی، ادیب و شاعر برجسته عرب در قرن چهارم هجری قمری، از مصر به بغداد آمد، نزد او رفت. وی پس از کشته شدن متنبی، بغداد را به قصد مصر ترک کرد. علی بن حمزه از ادیبان و لغویون برجسته شمرده شده است. وی در سال ۳۵۷ق در جزیره سیسیل درگذشت.
تعداد بیت‌ها
گفته شده تعداد بیت‌های دیوان ابوطالب به روایت ابوهفّان و ابن حمزه، حدود ۴۰۰ بیت است؛ اما مجموع بیت‌های دیوانی که با عنوان «الدرة الغراء فی شرح شعر شیخ البطحاء» به همت و تحقیق باقر قربانی زرین چاپ شده، بیش از ۸۰۰ بیت گفته شده است.
به گفه محمدحسن آل یاسین، محقق دیوان ابوطالب، دیوانی که به روایت ابوهفّان و ابن حمزه است، همه اشعار ابوطالب را دربرندارد؛ بلکه آن دو تعداد اندکی از اشعار ابوطالب را روایت کرده‌اند. همچنین گفته شده اشعار ابوطالب که بر ایمان او دلالت دارند، بالغ بر ۳۰۰۰ بیت است. با توجه به این مطلب، اشعار ابوطالب بیش از ۴۰۰۰ بیت دانسته شده است.
محتوا
مضمون اشعار دیوان ابی‌طالب، در مدح پیامبر(ص) و حمایت از او و همچنین در دفاع از اسلام و مدح جعفر بن ابی‌طالب و زید بن حارثه در زمان حضور آن دو در حبشه سروده شده است. درباره رویدادهای تاریخی همچون محاصره شعب ابی‌طالب و فشارهای اقتصادی و اجتماعی آن نیز اشعاری آمده است.
امام علی(ع)، به یادگیری این اشعار ترغیب کرده و فرموده است: این اشعار را یاد بگیرید و به فرزندانتان بیاموزید؛ زیرا دانش فراوان در این اشعار نهفته است. سید جعفر مرتضی عاملی، سیره‌نگار و متخصص تاریخ اسلام و تشیع، در کتاب «ظُلامة ابی‌طالب» دیوان ابی‌طالب را ستوده و اشعار آن را سنگری محکم در برابر خواسته‌های طغیانگران و ستمگران شمرده است. وی اشعار ابوطالب، چه پیش از اسلام و چه پس از آن را شعر دفاع و جهاد، کرامت و شجاعت، حکمت و احساسات راستین خوانده است.
قصیده لامیّه
قصیده لامیه، مشهورترین قصیده ابوطالب است که آن را قصیده‌ای فصیح و بلیغ و برتر و رساتر از «مُعَلّقات سبع» دانسته‌اند. تعداد ابیات قصیده لامیه در دیوان ابوطالب به روایت ابوهفّان، ۱۱۱ بیت و به روایت ابن حمزه، ۱۱۵ بیت است. ابن هشام، مورخ قرن سوم هجری قمری، در السیرة النبویة، ۹۴ بیت از آن را نقل کرده است. این قصیده، در بسیاری از کتب معتبر نقل و شرح‌های متعددی نیز بر آن نوشته شده است.
این قصیده با این بیت آغاز می‌شود:
| خلیلیّ ما أُذنی لأوّل عاذلٍ | بصغواءَ فی حقٍّ ولا عند باطل |
از جمله بیت‌هایی که در دیوان ابوطالب به مدح پیامبر(ص) پرداخته، این ابیات است:
| وأبیضُ يُستَسْقَى الغَمَامُ بوَجهِهِ | رَبیعُ الیتامَى عِصمَةٌ للأرامِلِ | |
| یَلــــــوذُ بهِ الهُــلاَّکُ مِـن آلِ هاشِــمٍ | فهُم عندَهُ فی نِعمةٍ وفَواضِلِ |
ترجمه: او سپیدرویی است که از برکت سیمای او از ابرها طلب باران می‌شود و اوست پناه یتیمان و پاسدار ضعیفان و مستمندان و بیوه‌گان. مستمندان آل‌هاشم، به او پناه می‌برند و از ناحیه برکات او از نعمت‌ها و بهره‌های سرشار بهره‌مند می‌شوند.
شرح‌ها و ترجمه‌ها
برای دیوان ابی‌طالب، شرح‌هایی نگاشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- الدّرة الغراء فی شعر شیخ البطحاء که توسط باقر قربانی زرین گردآوری و تحقیق شده است.
- غایة المطالب فی شرح دیوان ابی‌طالب اثر محمد خلیل خطیب مصری.
- شهاب ثاقب فی شرح دیوان ابی‌طالب، اثر سید سبط حسن هنسوی به زبان اردو.
- دیوان ابی‌طالب به تحقیق محمد تونجی توسط سیده رقیه احمدی، به فارسی ترجمه و شرح شده و از سوی انتشارات اسوه منتشر شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الإسلامی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۶۴۰ به نقل از شیخ طوسی، المصباح، ص۵۶۶.
- ↑ جمحی، طبقات فحول الشعراء، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۳۷ و۴۶.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۳۷.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۳۷.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۱۸.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۳۹.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۴۱.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۴۶ و۴۷.
- ↑ الدرة الغراء فی شرح دیوان ابی‌طالب، ۱۴۱۶ق، ص۱۸.
- ↑ الدرة الغراء فی شرح دیوان ابی‌طالب، ۱۴۱۶ق، ص۱۹.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۵۴.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۵۴.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۲۴۷.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۲۲۵ و ۲۲۹.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۳۹۳.
- ↑ مرتضی عاملی، ظلامة ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۱.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۶۹؛ الدرة الغراء فی شرح دیوان ابی‌طالب، ۱۴۱۶ق، ص۱۱۹.
- ↑ دیوان ابی‌طالب، ۲۰۰۳م، ص۶۹.
- ↑ الدرة الغراء فی شرح دیوان ابی‌طالب، ۱۴۱۶ق، ص۱۱۹.
- ↑ الدرة الغراء فی شرح دیوان ابی‌طالب، ۱۴۱۶ق، ص۱۱۹.
- ↑ مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی(ص)، ۱۴۲۶ق، ج۱۵، ص۴۴.
- ↑ مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی(ص)، ۱۴۲۶ق، ج۱۵، ص۴۷.
- ↑ طباطبایی، اهل بیت(ع) فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ق، ص۳۲۹.
- ↑ امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۲۰.
- ↑ ، سایت کتابخانه ملی.
- ↑ معلقات سبع، هفت قصیده طولانی از هفت شاعر برجسته عرب در دوران جاهلیت است. عرب‌ها این اشعار را با آب طلا نوشته و بر پرده‌های کعبه آویخته بودند. شاعران معلقات سبع عبارتند از: اِمْرؤالقَیس، طَرَفة بن العبد، زُهَیر بن ابی‌سُلمی، لَبید بن ربیعه، عَمرو بن کلثوم، عَنتَرة بن شَدّاد و حارث بن حِلِزّه.(نویدی ملاطی، «کهن‌ترین ترجمه معلقات سبع»، ص۸)
منابع
- الدرة الغراء فی شعر شیخ البطحاء (دیوان ابی‌طالب)، گردآوری و تحقیق باقر قربانی زرین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۹ق-۱۹۸۹م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول الشعراء، شرح محمود محمد شاکر، جده، دار المدنی، ۱۴۰۰ق.
- دیوان ابی‌طالب، گردآورنده ابوهفان بن احمد مهزمی و علی بن حمزه بصری، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت، دار الهلال، ۲۰۰۳م.
- ، سایت کتابخانه ملی، تاریخ بازدید: ۳ بهمن ۱۳۹۹ش.</ref>
- طباطبایی، عبدالعزیز، اهل البیت(ع) فی المکتبة العربیة، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- مرتضی عاملی، سیدجعفر، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- مرتضی عاملی، سیدجعفر، ظلامة ابی‌طالب، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، چاپ اول، ۱۴۲۴ق-۲۰۰۳م.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق،
- نویدی ملاطی، علی، «کهن‌ترین ترجمه معلقات سبع گنجینه لغات فارسی»، فصلنامه گزارش میراث، شماره ۲۹ و ۳۰، بهمن و اسفند ۱۳۸۷ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، نجف اشرف، مکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مؤسسه الهادی، ۱۴۱۷ق.
پیوند به بیرون
- .